जीवनाच्या रगाड्यातून-
अमेरिकेतील एक – – Dating Center
(डेटींग — मनाची उकल संकल्पना )
अमेरीकेत मुलाकडे सहा महीन्याचा मुक्काम होता. रोज सकाळी मुलगा ऑफिसला जाताना मला जवळच्या वाचनालयांत सोडून देत असे. माझी सून मला तीन तासाने घेण्यासाठी येई. दररोजचा हा कार्याक्रम शिस्तबध्द चालू होता. एक दिवस कादंबरी वाचून संपली. वाचण्याचा कंटाळा आला. आणखी एक तास तेथेच थांबणे गरजेचे होते. थोडेसे पाय मोकळे करण्यासाठी बाहेर पडलो. समोर बाग होती. तेथे फेर फटका मारला.
बागेच्या दुसऱ्या टोकाजवळ एक मॉल प्रमाणे वास्तू होती. बाहेरचा बोर्ड वाचला. Glee Dating Centre Club. मला त्या वास्तूचा व कार्यप्रणालीचा लगेच बोध झाला नाही. बराच वेळ दुरुन बघत राहीलो. क्वचित वेळी कांही स्त्री-पुरुषांची ये जा दिसून आली. आपण परकिय. त्या परिस्थितीबद्दल अज्ञानी. गम्मत म्हणून कशाचा आहे हा क्लब याची चौकशी करावी, माहिती घ्यावी हा विचार डोकावला. मनाशीच हासलो. वयस्कर असल्यामुळे जेष्ठत्वाचा फायदा घेत हिम्मत केली.
तेथे गेलो. एका भव्य टेबलाजवळ दोन कपाटे होती. तीन खुर्च्या व एक कंप्युटर, फोन इत्यादी गोष्टी दिसल्या. समोर भव्य हॉल, फर्नीचर, मासीके व वर्तमानपत्रे पडलेली दिसली. एक वयस्कर रिशेप्शनिस्ट बसली होती. कंप्युटरवरुन ती कांही रेकॉर्ड बघून नोंद वहीत नोंदी घेत होती. मी जवळ जाताच तीने माझे स्वागत केले. ” May I help you Sir ? ” तीने प्रश्न करीत मला मदत करण्याचे व्यक्त केले. मी नुसते स्मित केले. तीला काय विचारावे हे मलाच माहीत नव्हते. ” What is this club ? ” मी विचारले. ” It’s a Dating Centre Sir ” ती म्हणाली. मला डेटींग विषयी मुळीच माहिती नव्हती, फक्त इंग्रजी सिनेमातून थोडेसे कळले होते. पण माझे अज्ञान तिच्यासमोर व्यक्त होणे, हे पण खेदजनक वाटले. ” Ya ! Ya! Is it that ” म्हणत मी फक्त मान हालवली. असे का ? परंतु मी बघीतले की मी त्या वातावरणांत अपरिचीत होतो. परकिय होतो. तीने सहकार्य केले. मी जेथून आलो, त्या भागात, डेटींग ह्या संकल्पनेविषयी कमीच माहीती असते हे तीने जाणले.
तीच्याकडून जी माहीती मिळाली, त्याची खूप गम्मत वाटली. माझ्यासाठी तो एक चिंतनाचा विषय वाटला. सर्वांत महत्वाचे म्हणजे ती संकल्पना तेथील सामाजीक, कौटूंबीक, वातावरणात स्थिर झालेली होती. मान्यता पावली होती, रुळली होती. आज तरी तसल्या गोष्टी भारतीय संस्कृतीमध्ये आणणे केवळ कठीण नव्हे, तर अशक्य आहे. जसे ३ हा आकडा व ६ हा आकडा आपआपले वैशिष्टे बाळगून आहेत. परंतु दोघांचे अस्तित्व एकमेकाच्या एकदम विरुद्ध दिसते. ह्याची जाणीव ठेवणे फार महत्वाचे. दोन्हीही संस्कृतीमधली पाळमुळ, मुळतत्व, वैचारीक बैठक, यांचा आधारच भिन्न आहे.
त्या रिसेप्शनिस्टकडून कळले की तेथे अनेक स्वतंत्र खोल्या व खाण्यापिण्याच्या (विशेष करुन पिण्याच्या ) सोई होत्या. लोक फोन करुन खोल्या ठरलेल्या वेळेसाठी आरक्षित करीत. मित्रांनी, नातेवाईकांनी, अपरिचीतांनी, कुणीही, तेथे यावे ही संकल्पना. डेटींग ह्या नावाविषयी इंग्रजी सिनेमातून थोडेसे कळले होते.
तेथील कर्मचाऱ्याकडून कांही माहिती मिळविण्याचा मी प्रयत्न केला. थोडेफार त्यानी सांगीतलेले ” Dating ” बद्दलचे वर्णन आणि मला जे समजले ते असे होते. कदाचित् ती त्या संस्थेच्या कार्यप्रणाली व हालचाली संबंधी असेल.
Dating ची त्यांची प्रमुख संकल्पना होती
” जोडीदार आणि संवाद “.
निसर्गनिर्मीत जीवनचक्रांत केव्हांच बदल झालेला नाही. अथवा होणार नाही. मात्र जगण्याच्या संकल्पना, मार्ग, पद्धती, बदलतात. ती काळाची गरज असते. शिव पार्वती यांच्या विवाह पद्धतीपासून आजतागायत जोडीदार निवड व विवाह चालत आलेले आहेत. स्वयंवरा पासून आजपर्यंत जोडीदार पारख व निवड हे विविध पद्धतीने होत आलेले आहेत. धर्म- संस्कृती आणि समाज ह्यांचा ह्या पद्धतीवर प्रभाव पडत गेलेला आहे.
जोडीदाराची पारख, निवड आणि एकत्र सहजीवन घालवणे ह्या गोष्टी महत्वाच्या. पूर्वीच्या काळी सामाजीक संकल्पनेनुसार जोडीदार निवड ही आई-वडील, पालक, वा मित्रमंडळी यांच्या मार्फत होत असे. त्याकाळी घराणे व आर्थिक चौकट हे प्राधान्याचे पैलू होते. आज चित्र पूर्ण बदललेले दिसते. प्रत्येकजण आपला जोडीदार स्वतःच निवडतो व सहजीवन व्यतीत करतो. शिक्षण, बौद्धीक उंची, कर्तृत्व, योग्यता, व वैचारीक झेप ह्या बाबी महत्वाच्या होऊ लागल्या. पुर्वीचे कस आज दुय्यम झाले आहेत.
ह्याच वेळी एक अलिखीत परंतु अत्यंत महत्वाचा दृष्टीकोण दिसून येत आहे. जो आपला जोडीदार असेल त्याची विचारसरणी, स्वभाव ठेवण , आवडी निवडी, आपल्याशी मिळती जुळती असतील कां ? हे अत्यंत बारकाईने बघीतले जाते. समजुन घेतले जाते.
कसे साध्य व्हावे हे महत्वाचे परिक्षण ?. कारण हे स्वतःला दिसले पाहीजे, कळले पाहीजे, मान्य झाले पाहीजे. ह्यात कुणाचा दबाव, रद्-बदली नसावी. परिक्षण केवळ मानसिक समजावर न राहता, आत्मिक स्थरावर बिंबले पाहीजे.
जोडीदार – – म्हणजे नविन मित्र निर्माण करणे. ह्यात पुन्हा आगदी सख्यातले, जवळचे, ओळखीचे आशा चौकटी असत. सख्यातल्या कुणाची तरी निवड जन्मसाथीदार म्हणून असते. अर्थात त्याच्याशी विवाहाचे बंधन अडकवणे हे होत असे. परंतु हे सहज झाले व ठरले ही संकल्पना नव्हती. डेटिंग सेंटर मध्ये सभासद म्हणून नोंदणी नोंद केली जाई. एखाद्याची पारख जर मनाला पटली, भावली, आणि जोडीदाराचे स्वभाव गुणधर्म आपल्या स्वभावाशी जुळतील याची खात्री वाटली तर ती व्यक्ती अशाना आपला जन्मसाथीदार म्हणून निवडत असे. इच्छुक व्यक्ती तेथे सभासद होताना आपली संपुर्ण माहिती ( Bio-data in detail ) देत असत. त्याच प्रमाणे अपेक्षीत जोडीदार कसा असावा हे ही दिले जायी.
आपसातील भेटींचा गाभा हाच मुळी जोडीदार याची निवड व पारख ह्या ध्येयावर आधारलेला असतो. त्यात विश्वास आणि आपुलकी ह्याची निर्मिती होणे अत्यंत गरजेची अपेक्षा ठरते. कुणाचा कोणताही भावनीक अतीरेक त्या योजलेल्या भेटीला तडा देऊ शकतो. शिवाय समोरच्यामधील मानसिक, बौद्धीक, भावनीक आणि स्वभाव जाणून घेण्यासाठी एक नव्हे अनेक भेटी ह्या सहमतीने होतात. त्यामुळे परिस्थिती टिकवून ठेवण्यासाठी वागणूकीतील चांगुलपणाची काळजी घ्यावी लागते. अततायीपणा करुन चालत नाही.
परंतु त्या संस्कृतीमध्ये, संस्कारामध्ये, अधुनिकता, मोकळेपणा, हाच पाया ठरलेला आहे. तेथे भाव विचार व्यक्त होत असताना, शारीरिक हालचालीकडे सहजगत्या दुर्लक्ष केले जाते. कांहीजण तर सहविचाराने शारीरिक आवयवांची तपासणी वा चाचणी देखील करुन घेतात. अनेक वेळा
शरीरातील जन्म दोष, विकृती, Congenital Deformity वेळीच न कळल्यामुळे त्याचा भावी आयुष्यावर विपरीत परीणाम होऊ शकतो. योग्य तपासण्यामुळे हे टळू शकते.
” थोडासा संकोच आणि जीवनभर खंत सोसणे “ हे त्यांच्या संस्कृतीला अमान्य असते.
जोडीदाराची जीवनसाथी म्हणून निवड हे Dating Centre मार्फत पुर्ण केले जाते.
संवाद – –
तसेच चांगले मित्र मिळवणे ही संकल्पना देखील तेथेच तयार होते. खरा मित्र, प्रिय मित्र ही बाब वेगळीच पडते. आगदी जीवनसाथी प्रमाणेच हा मित्रपण संपर्कांत हवा. आपल्या सुख दुःखातील प्रत्येक घटनेमध्ये सहभागी हवा. वैचारीक भावनीक वादळामध्ये खऱ्याअर्थाने सांत्वन करणारा, वा आनंदातही आपल्याला साथ देणारा असावा. त्या मित्राची जवळीक ही केवळ मानसिक स्थरावरची हवी. शारीरिक संपर्क त्यात येऊ नये. जीवनसाथीदाराच्या शारीरिक सुखाच्या अपेक्षा, त्या मित्राच्या वागण्यात नसाव्यात. ही काळजी, मित्र भेटीत Dating मध्ये घेतली जाते.
स्त्रीपुरुषांचा एकांतातील संपर्क, मोकळेपणा, भाव व्यक्त होण्याच्या प्रक्रियेत, अनेकदा वेगळे परिणाम होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. त्याच वातावरणांत शारीरिक संबंध होण्याची दाट शक्यता असते. परंतु हे त्यांच्या मानसिक मान्यतेवर अवलंबून राहते. ह्यांत बळजरी होऊ शकत नाही. संस्था याची काळजी घेते. सतर्क नजर ठेऊन असते.
त्याच बरोबर पाश्चिमात्यांची स्वैर विचारसरणी वा वागणूक असते. त्यांची तयारी, बैठक इतकी रुजलेली असते की हे त्याना कांहीच वाटत नसते. जीवनाचा त्यानी हा एक भाग स्विकारलेला आहे. त्यामुळे कुणाबरोबर भेट झाली, Dating झाले, हे सारे ते अत्यंत सहजतेने घेतात.
जोडीने, स्त्री अथवा पुरुष, मित्रांनी. नुकतीच ओळख झालेली वा एकदंम अपरिचीत व्यक्तीं तेथे येतात. कांही काळ घालवावा, आपल्या मनातील विचार, भावना, दुसऱ्यासमोर मोकळेपणाने व्यक्त करावे. आपल्या मनातील वैचारीक तुफान अथवा आनंदी लाटा ह्या व्यक्त करुन त्या भावनाना मार्ग द्यावा. मन हलके करावे. हा प्रमुख भाग होता.
वैचारीक स्थरावर मन मोकळे करणे, ही संकल्पना आपल्याकडेही पुर्वापार चालत आलेली आहे. मानसिक स्थरावर वैचारीक देवाण घेवाण करीत आलेलो आहे. आज देखील कुणीही व्यक्ती जेंव्हा दुसऱ्या व्यक्तीला भेटतो, त्याच्या मधला जर संवाद जाणला तर ते विचार सांगणे व त्या योगे मन हलके करणे, हाच प्रकार असतो. — हे अस झाल. –तो तसा म्हणाला.—तो तसा वागला.—त्यानी असे केले.—ही घटना अशी घडली.—त्याला हे जबाबदार.—त्याच वागण चुकल.—चांगल वाटल.—इत्यादी. संसारीक घटनांचाच उहापोह करतो. आपल्या समजण्यानुसार आपली मते व्यक्त करतो. हेच सर्व साधारण घडते. घटनेतील राग लोभ प्रेम इत्यादी भावनाना शाब्दिक आकार देत त्या व्यक्त करतो.
जर त्या कुण्या विचारांचा वा भावनेचा आपल्या मनावर आघात झाला असेल तर आपण ते सारे समोरच्या व्यक्तीकडे व्यक्त करतो. आशी समज की त्याने मन हालके होते. मनावरचा ताण कमी होतो. तणाव कमी झाला की मनामुळे जे मानसिक विकार शरीरावर होण्याची शक्यता असते, त्या पासून सुटका होते.
एका शेतकऱ्याची छोटीशी गोष्ट ऐकली होती. शेतात काम करताना एकदा दुर अंतरावर त्याने एक चमत्कारीक घटना बघीतली. तो चकीत झाला. कांहीतरी अघटीत झाल्याचे त्याच्या लक्षांत आले. तो ती गोष्ट सांगण्यासाठी पळतच शेजारच्या शेतात गेला. परंतु क्षणातच त्याच्या मनांत विचार चमकला की हे मी दुसऱ्यास कसे वा कां सागू . एक भिती, एक शंका, आणि अनिश्चीतता ह्या भावनेनी तो पुरता गोधळून गेला. कांही न बोलता तो परतला. त्या बघीतलेल्या घटनाचे तुफान त्याच्या मनात सतत उठू लागले. तो बेचैन झाला. परंतु वाच्यता करण्यात हातबल राहीला. विचारांची वादळे शांत होईनात. मन तगमगत राहीले. तो आजारी पडला. गांव वैद्यानी तपासले. हा मानसिक आजार आहे. त्यानी आपले मन सतत तणावात ठेवले आहे. ते मोकळे जेंव्हा होईल, त्याला बरे वाटेल.
त्याचे विचार कसे व्यक्त होणार. कारण कोणात्यातरी अनामिक भितीत, शंकेत, ते वावरत होते. त्याचे हे द्विधा झालेले मन त्याच्या एका मित्राने जाणले. त्यानी उपाय सुचविला.
शेतकरी नदीकाठच्या एका निर्मनुष्य जागी गेला. तेथे एक मोठे रोपटे होते. वृक्ष मित्र असतो ना.
त्याला जवळ केले. त्यानी जे बघीतले होते ते सारे त्याने त्या रोपट्याला सांगीतले.
बस चमत्कार झाला. शेतकऱ्याचे मन हालके झाले. तणावमुक्त झाले. तो आनंदून गेला. त्याच्या मनात घोंगावणारे विचारांचे तुफान निघून गेले. तो चांगला झाला.
आपल्या खेडवळ शब्दात सांगायच तर गप्पा मारणे, सटाके मारणे, पुड्या सोडणे, टर्रे उडवणे, इत्यादी. येथे शब्दांत विनोदबुद्धी, गमतीने वर्णन केले असेल. म्हणतात- – एक हात लाकूड तर नऊ हात धिलपी – – ही रचना असेल. तरी त्यातील थोडे का होइना, सत्य बाहेर येणे महत्वाचे ठरते. मग तो व्यक्त मार्ग कसा का असेना. मानसिक तणाव तुफान निर्माण करतो. व्याधीना कारण बनतो. ते मन हलके होत जाणे, तुमचे विचार कोंडून न राहता, प्रवाहीत होणे हीच मन मोकळे करण्याची संकल्पना.
मला बालपणीचा एक प्रसंग आठवतो. मी मामाबरोबर रेल्वेने जात होतो. समोरच्या बाकावर एक कुटूंब बसले होते. मामा बोलके. त्यानी त्या कुटूंबाचा परिचय विचारला. कोठे जाणार ? काय करता ? हे झाले. हवा, पाणी शेती पिके ह्या गोष्टी झाल्या. नंतर मामा गंभीर झाले. त्यांच्या लहान भावाचे नुकतेच निधन झाले होते. मामानी त्या भावाबद्दल, त्याच्या वागण्याबद्दल, कामाबद्दल, बरेच कांही त्या अपरिचीत कुटूंबाला सांगीतले. काय हेतू होता मामांचा हे सारे सांगुन ? कोणताही नाही. फक्त आपल मन हालक करण्याचा. कोणत्या तरी स्थरावर लपून बसलेला मानसिक तणाव कमी करण्याचा. मग ह्यात वर्णन करताना मिळालेला आनंद वा आठवणी, यानापण उजाळा दिला गेला.
कदाचित् हे एकतर्फी असेल. कारण त्या समोरच्या कुटुंबाला त्याचे कांही देणे घेणे नव्हते. परंतु ते ऐकणाराची भूमिका व्यवस्थीत पार पाडीत होते. मामाच्या बोलण्याकडे लक्ष देत होते. सहकार्य करीत होते. हाच तर त्यांच्या संवादाचा आत्मा होता.
बोलणे, विचार भावना व्यक्त करणे हे जेवढे गरजेचे, तेवढेच त्यांचा स्विकार कुणी तरी सतर्कतेने करावा, ही भावना अत्यंत महत्वाची. भाव- विचार व्यक्त होण्यास बोलणारा तसाच ऐकणारा असावा लागतो. पुर्वीच्या काळी प्रवासांत, बागेमध्ये, शेतात, समारंभात, कोठेही माणसे समोरच्या माणसाचा प्रथम थोडा परिचय करुन घेत. मग वैचारीक देवाण घेवाण होई. मन हालके होत असे. समाज वा कुटूंब जसजसे कार्यबाहूल्यांत व्यस्त होऊ लागले, मग्न होऊ लागले. ही विचार व्यक्त संकल्पना लोप पावू लागली. परिणामी मानसिक तणावामुळे उत्पन्न होणाऱ्या व्याधी वाढू लागल्या हे दुर्दैव.
सामान्यपणे माणसे गप्पाटप्पा, घटनांच्या विषयांची माहितीची देवाण घेवाण करतात. ह्यापेक्षा जास्त खोलवरच्या स्थरावर आपसातील संवाद ही फार मोठी मानसिक संकल्पना आहे. चंचल मनाकडून अनेक घटनांचा जन्म होत असतो. मन हे विचारावर, भावनांवर, बुद्धीवर, देखील आरुढ होत असते. आवडो वा न आवडो शेवटी ते माझेच, स्वताःचेच माझ्या शरीरांतील एक भाग असते. त्याला मान्यता द्यावीच लागते. मात्र मन मनालाच प्रश्ने विचारते. ” हे असे कां ? ” ” हे योग्य आहे का ? ” ” हे अयोग्य आहे का ? ” ” हे जीवनाचे व्यक्तीमत्व वाढवेल का ? ” ” जीवन सुखकर वा दुःखकर होईल का ? ” ” कुणावर मी विश्वास करावा ? ” ” येत असलेले विचार बदलत कां राहतात ? ” ” मन नेहमी संशयाच्या चक्रांत का राहते ? ” ” कित्येक गोष्टी पटल्या, आवडल्या, तरी मन शासंक का असते ? ” —- इत्यादी अनेक अनेक मनाच्या वागण्याची उकल करताना व्यक्ती खुप उत्सुक असतो. त्याच्या ह्या व अशा प्रश्नांची सोडवणूक केवळ चर्च्या करुनच होऊ शकते. मानसिक संवाद हाच याचा प्राण असतो.
ह्याचाच एक भाग म्हणजे Dating ची कल्पना.
एक साहित्यीक, ज्ञानी कथा कादबऱ्या मासिके वृतपत्रे वाचून अनेकांचे विचार जाणून घेतो. तर अनेकजण ते गप्पा मारुन व्यक्त करीत असतात. ह्यांत एकच नैसर्गीक साम्य दिसते. दोघानाही मनाचा करिश्मा- अविष्कार जाणण्याची ओढ असते. गप्पाटपा विषयांची, प्रसंगांची माहिती हे सामान्य होय. ह्याच्यापेक्षा जास्त खोल स्थरावरच्या बाबी सांगणे वा एकणे वेगळे. तसा संवाद-प्रतिसाद अपेक्षीला जातो. मनामध्ये रुजलेल्या विचारना उद्युक्त केले जाते. ज्यात निर्माण झाल्या असतील आवडी निवडी, ओढ अत्मियता, तिरस्कार घृणा, प्रेम लोभ इत्यादी भावना. सहजगत्या ज्याचे वर्णन करणे सामान्याना शक्य नसते. त्या स्थरावर देखील ऊतरुन वैचारीक भावनीक देवाण घेवाण वा मार्ग दर्शनाची छुपी अपेक्षा त्यामध्ये असते. जीवन जगण्याच्या द्दष्टीकोणाचा तेथे उहापोह होतो. जवळचा जोडीदार वा लग्नासारख्या बंधनानी बांधला गेलेल्या व्यक्तीबरोबर देखील कांही चर्चाना मर्यादा ठरतात. तुमच्या प्रत्येक शब्दामधून अप्रत्यक्ष तुमची आवड, इच्छा, व्यक्त होत असते. त्या कदाचित् तुमच्या स्वभावाची ठेवण दाखवितात.
सर्वाना अशा प्रकारचे संवाद वा मनाचा सत्य मोकळेपणा आवडतो. परंतु ज्या वेळी समोरचा जोडीदार पती वा पत्नी ह्या भूमिकेत असतो, त्याला ह्या मोकळेपणाच्या बाबी पचनी पडत नसतात. त्याना ब्रेक लागतो. हा संस्काराचा वा धर्माचा कदाचित् प्रभाव असू असेल.
Dating ची संकल्पना ही वैचारीक आणि एका मर्यादेपर्यंत भावनिक स्वातंत्र्याला मान्यता देते.पाश्चिमात्य लोकानी त्यांच्या संस्कृती, सामाजिक, कौटूंबीक जडन घडन इतकी बदलून टाकली की त्या ठिकाणी कुणाच्याही विचारांना, भावनेला आणि म्हणून वागण्याला पायबंद राहात नाही. ” मी काल माझ्या बालपणीच्या मित्राकडे Dating ला गेले होते. रात्री घरी येणे जमले नाही. ” असे वाक्य स्वताःच्या नवऱ्यासमोर सांगते. नवरा देखील हासून “बरी आहेस ना तूं ” अस हासून म्हणतो. कोठेही खंत व्यक्त करीत नाही. कारण हे त्यांच्या दैनंदिन जीवनाचा एक अंग झालेल आहे. तीकडे जर ज्यास्त चौकशीच्या मागे कुणी गेला तर एकमेकापासून ती कुटूंबे आलिप्त होण्याचा मार्ग लगेच घेतात. ही त्यांची स्वाभाविक मानसिकता झालेली असते. त्यांच्या समाजालाच नव्हे तर देशाला ते मान्य असते.
अमेरिकेतील Dating Centre चा उद्देश, तत्वज्ञान, मानसिक विचार स्वातंत्र्याला वाहून घेतलेली संकल्पना ही योग्य व खूप पुरोगामी ( अधुनीक ) वाटते. परंतु आजतरी त्याचे दृष्य परिणाम जे दिसून येतात ते भयानक व निराशजनक वाटतात. कारण Divorce rate in US and UK हा जवळ जवळ 90 % झालेला आहे असे म्हणतात. कदाचित् आपण त्यालाच उध्वस्त कौटूंबीक परिणाम म्हणतो ते योग्य नव्हे काय .
डॉ. भगवान नागापूरकर
९००४०७९८५०
e-mail- bknagapurkar@gmail.com
जीवनाच्या रगाड्यातून 