सनसेट अपियरन्स

सनसेट अपियरन्स

( sun – set appearance )

 

डॉक्टर जेनर जोसेफ हे प्रसिद्ध बालरोग तज्ञ व  शास्त्रज्ञ होते. निसर्ग प्रेमी होते. त्यांनी आपले घर समुद्र किनाऱ्यावर बांधले होते.  रोज सूर्यास्त समयी ग्यालरीत बसून समुद्राच्या पैलतीरी आकाशातून मावळनाऱ्या सूर्याला बघताना त्यांना खूप आनंद वाटत असे.

एकदा त्यांच्या क्लिनिकमध्ये दोन तीन महिन्याच्या बालकाला आणले गेले. मुलाचे डोके खुपच मोठे होते. कपाळ भव्य, परंतु नाक तोंड डोळे त्यामानाने लहान होते.  जन्मत: हा  दोष त्या मुलामध्ये असल्याचे त्यांना कळले. त्यांचे ज्ञान व शोधक बुद्धी त्यांना शांत  बसू देईना. त्याकाळी वैद्यकीय शास्त्र फार  प्रगत  नव्हते. आधुनिक उपकरणे,  यंत्रे उपलब्ध नव्हती. विचार आणि तर्क ह्यावर जास्त भरवसा होता. ते त्या बालकावर  त्याच्या रोगाची काय कारणे असतील, ह्यावर प्रत्येक अंगाने टिपणी करू लागले. आपला  बराचसा  वेळ ते त्या बालक व त्याच्या रोगावर केंद्रित करू लागले.

त्या बालकाच्या  मेंदू व मेंदूच्या  सभोवताली  असलेल्या द्रवाचे  ( cerebro  spinal  fluid )    प्रमाण त्या रोगांत बरेच वाढलेले त्यांच्या लक्षात आले. त्याचबरोबर त्या द्रवाने  मेंदूवर व इतर  अवयवावर एक दाब निर्माण केलेला त्यांना कळले. त्यांनी त्या विकाराचे नांव Hydro  Cephalus  असे ठेवले. अशाच केसेसवर ते लक्ष केंद्रित करू लागले.  त्यावरचे आजही  मान्यता पावलेले उपचार  त्यांनी  सुचविले होते.

ह्याच Hydro -Cephalus  विषयांत  एक गमतीदार निरीक्षण त्यांच्या लक्षात आले. त्यांनी त्या बालकाच्या डोळ्याचे खूप बारकाईने पाहणी केली. जेंव्हा कोणतेही मूल आपले डोळे पूर्ण उघडते, म्हणजे डोळ्याच्या पापण्या उघडलेल्या असतात,  डोळ्याचा  मध्य काळा भाग, ज्याला Cornia म्हणतात   व सभोवताली पांढरा भाग ज्याला Sclera म्हणतात तो  दिसतो. काळा भाग गोलाकार असून मध्यभागी असतो व इतर भाग पांढरा असतो. ह्या विकारांत मधला भाग काळा असलेला अर्ध गोलाकार असा दिसतो. ह्याचे कारण मेंदूतील वाढलेल्या द्रवाचा दाब हा डोळ्याच्या बुबुळावर पडून ती पुढे सरकतात. फिरली जातात. आणि ती काळी टिकी Cornia  अर्ध गोलाकार बनत तशी दिसू लागते. त्यांनी त्यांच्या निरीक्षणाला मावळत्या  सूर्याची  उपमा दिली. The Cornia and   slera  around  look  like  Sun -Set  Appearance   असे त्यांनी त्याचे प्रथम वर्णन नोंदविले.
तेंव्हा पासूनच अशा विकारामधली डोळ्यामध्ये होणाऱ्या बदलला कायमचे Sun -Set Appearence हेच नांव पडले.

 

डॉ. भगवान नागापूरकर

संपर्क – ९००४०७९८५०

bknagapurkar@gmail.com

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

चक्षु पटलावरील ती छबी

चक्षु पटलावरील ती छबी

 

पंडित जवाहरलाल नेहरू भारताचे पंत प्रधान असतानाचा एक छोटासा परंतु माझ्या जीवनातला महान ऐतिहासिक  प्रसंग आठवतो. गुबर्ग्याला  पंडितजी  कोणत्यातरी भव्य वास्तूच्या संकल्पित  इमारतीच्या पायाभरणी समारंभाच्या उद्घाटनासाठी आलेले होते. आजकालचा दहशतवाद तेंव्हा मुळीच नव्हता. कुणीही पंत प्रधानाच्या जवळ जाण्यास फारशी आडकाठी नसे.  माझे वडील तेथे वरिष्ठ प्रशासकीय अधिकारी होते.  फक्त  निमंत्रीतानाच  आत प्रवेश दिला जात होता. तीन स्त्रीयांना तीन रंगाच्या ( भगवा पांढरा नी हिरवा ) साड्या परिधान  करून  प्रवेश  द्वाराजवळ   फुले, बुके, आरतीचे ताट घेवून  पंडीतजीच्या  स्वागतासाठी उभे केले होते. त्या तिघीमध्ये  माझी आई देखील होती. मी एक शाळकरी मुलगा होतो व थोडे अंतर सोडून मागे उभा होतो.

पंडितजी आले. हसत त्यांनी सर्वाना अभिवादन केले. त्या तिघींनी  दिलेली  फुले, बुके, आणि ओवाळणी मान्य करीत चेहऱ्यावर समाधान व्यक्त करीत ते  निघून गेले. एक क्षण , फक्त झलक,  जशी आकाशातील वीज  चमकून  सारा  आसमंत प्रकाशत व्हावा, तसाच. तो अतिशय क्षणिक व छोटा प्रसंग माझ्या डोळ्यांनी जो टिपला, तो माझ्या जीवनासाठी ऐतिहासिक म्हणून मन व हृदयावर  कोरला गेला होता.

माझ्या डोळ्यातही एक दैवी असा  कॉम्पुटर  (Computer ) आहे. असे  मला  वाटते.  तो दैवी माऊस( Mouse )  क्लीक केल्यावर, माझ्या मनावर  कोरल्या  गेलेल्या  साऱ्या आठवणीना  उजाळा मिळतो. त्या काळाची  त्यावेळची मी माझ्या डोळ्यांत  सामावलेली ती छबी, आजही चटकन  Display अर्थात  प्रक्षेपित  होते. माझ्या अंतर मनाला ते चित्रण दिसू लागते.

मी आजही त्या प्रचंड  वेगाने  जाणाऱ्या,  विज्ञान शास्त्राच्या त्या   यशाची  आतुरतेने वाट बघत आहे. जेंव्हा ते  यांत्रिक पद्धतीने माझ्या चक्षुपटलावरची  ती छबी कागदावर प्रक्षेपित करण्यात यश मिळवितील.

ती  माझ्यासाठीची अत्यंत दुर्मिळ परंतु महत्वाची घटना असेल.  कदाचित मीच प्रथम त्या यंत्रणेचा उपभोक्ता  असेन.

 

डॉ. भगवान नागापूरकर

संपर्क – ९००४०७९८५०

bknagapurkar@gmail.com

 

 

 

 

 

सर्प आणि उंदीर यांचे द्वंद

हैदराबाद येथे एक सर्पालय बघण्यास गेलो होतो. अनेक जातींचे सर्प कांच- घरात  ठेवलेले होते. त्यांना खेकडे, बेडूक, उंदीर, वा छोटे जिवंत  प्राणी  खाण्यासाठी सापाच्या  दालनात सोडले जात होते. फक्त भुकेला सर्प हा आपल्या भक्षावर तुटून  पडतो. नसता  तो भक्ष जीवना मारत नसतो. एक सर्प  दालनात  एका उंदराला सोडले होते.  सर्प बराच मोठा होता. सापाचे हालके  हालकेपुढे  जाणे, उंदराच्या दिशेने झेप घेणे, उंदराला दंश  करणे, त्याला जायबंद करणे, त्याच्यावर वेटोळे घालून त्याला खीळ खिळा करणे, व मग गिळणे ह्या  क्रिया तो करतो. असाच प्रयत्न हा सर्प करीत होता. त्याच वेळी उंदीर जीव वाचवण्यासाठी चपळाईने पळणे, सापाची पकड चुकवणे, त्याचा नजरेच्या टापूतून हालने, ह्या प्रयत्नात होता.

एक जीवन मरण्याचा  संघर्ष चालू असलेला दिसत होता. निसर्गाने प्रत्येक प्राण्याला स्वत: चे रक्षण  करण्याची कला दिलेली असते. तो एक दिलासा असतो. जो जगण्यासाठी धडपडेल तोच जगेल. Survival  of  the  fittest  म्हणतात  ते हेच. निसर्ग तुमच्या प्रयत्नांना सतत सकारात्मक साथ देतो. कित्येकदा वाघ सिंह  यांच्या तावडीत सापडलेल्या हरिणांनी आपली सुटका  करून घातलेली  आम्ही Discovery  वा Animal  Plannet ह्या दूरदर्शन चांनेलवर बघितले. पाण्यामध्ये प्रचंड मगरीने पकडलेला झेब्रा देखील आपल्या तडफदार  धडपडीने ती मगरमिठी सोडू शकला हे पण बघितले. चंचलता, चपळाई, शिकारी प्राण्याचा लक्षवेध  चुकवण्याची कला, प्रासंगिक आक्रमकता,  धैर्य, चातुर्य हे सारे सुप्त रूपाने  प्रत्येक प्राण्यात असतात. हे गुणधर्म  संकट काळी  जागृत  होतात.  नेहमीच्या अंग शक्ती पेक्षा कितीतरी पटीने त्याची शक्ती  उत्येजीत  होती. शरीराच्या प्रत्येक नस नसामधून  त्याचा ओघ निर्माण होतो. हा परिणाम इच्छित ( Volentary action ) नसून आंतरिक चेतना अर्थात Instinct Relex  Action असते. अपोआप उद्दुक्त होते. ही सारी निसर्गाची बचावात्मक योजना होय. कोंडून ठेवलेली भित्री  वा पळपुटी  मांजर तिच्यावर  जीवघेणा हल्ला होत आहे हे समजताच  तिच्यामध्ये  विलक्षण   शक्तीचा ओघ निर्माण होतो. ती झेप घेऊन त्या व्यक्तीचा गळा पकडून  त्याचाच जीव घेण्यास  सक्षम होते.   ही स्व रक्षणाची किमया.

शिकारी साप आणि शिकार उंदीर ह्यांचे द्वंद्द चालले. चुरस अत्यंत  रोमांचकारी  व उत्च्सुक्ता  वाढवणारी होती. एक बलाढ्य मारक  आणि समोर अशक्त  अश्या  दोन प्राण्याची  लढत.  उंदरासाठी जीवन मरणाचा संघर्ष.  तो सापाच्या प्रत्येक  सूक्ष्म हालचालीचा वेध घेत होता.  सापाने दंश  करण्यासाठी  मारलेला  टोला  चपळाईने चुकवत होता त्याच वेळी सापाचे  तोंड आपटून दुखवले  जाई  कांही  वेळाने ते रक्त बमबाळ झाले. एक विस्मयकारक  प्रकार  घडला. उंदरावर  सापांनी आपला जबडा उघडा करून एक दंश टोला मारण्याचा प्रयत्न केला.  त्याच क्षणी उंदराने उलटवार केला. सापाचा  उघडलेला  खालचा जबडा झटकन आपल्या  दातांनी गच्च  पकडला.  उंदराला छोटे छोटे दात असतात. त्याचा उपयोग पकडी मध्ये झाला.

 

उलट सापाला तसे चावण्याचे  दात नसतात. तो फक्त भाक्षाला गिळतो. येथे खालचाच जबडा  उंदराच्या  पकडीमध्ये   गेल्यामुळे  साप एकदम निष्क्रिय   झाला.सापाची  ह्या अनपेक्षित  पकडीतून  सुटका  करून घेण्याची  धडपड चालली , पण जमले नाही. उंदराने  त्याची पकड ढिली केली नाही . बराच वेळाने तो साप हतबल होऊन  मान  टाकू लागला. त्याचा हालचाली थंडावल्या  उंदराने शत्रूची  पकड दिली करीत  लगेच  चेहऱ्याचा दुसरा भाग पकडला. जागा बदलणे, पुन्हा दात रोवणे, कुड्तरणे  हे चालू  ठेवले. सापाचे तोंड छीलुन काढले. घायाळ केले.  शेवटी   सपालाच मृतुच्या स्वाधीन  व्हावे लागले.

आम्ही जी घटना बघितली ती केवळ अतिशय आश्चर्यकारक घडलेली अशी. निसर्गाचा तो एक चमत्कार. कुणास विश्वास वाटणार नाही अशी. मलासुद्धा   आपण हे सत्य बघतो आहोत कां ? का हा दृष्टीचा भ्रम आहे हे एका क्षणी वाटले पण आम्ही vidio चित्रण ही केले होते.  अशा घटना  निसर्गाच्या  चक्रात अनेक वेळा घडत असतात. आम्हास ती बघण्यास  मिळणे हे आमचे  नशीब नव्हे काय?

 

डॉ. भगवान नागापूरकर

संपर्क – ९००४०७९८५०

bknagapurkar@gmail.com

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

शिकारी आणि शिकार यांच्या भूमिका

गिरनार हा सौराष्ट्र मधला जंगल पर्वतमय भाग. येथील अभयारण्यात  सहल  म्हणून अनेक यात्री बरोबर जाण्याचा योग आला होता.  सर्व परिसर शासनाचा संरक्षित ( Protected  area )  टापू म्हणून समजला गेला. प्रचंड जंगले आणि त्यात  सर्व प्रकारची जंगली जनावरे  यांचे स्वैर वास्तव्य  असलेला भाग. जंगलामधून जाण्यासाठी  कच्चा रस्ता केलेला होता. दुतर्फा घनदाट झाडी, सूर्य- प्रकश वा  उन्हे यांना रोकणारी दिसून आली. वळणा वळणाचे रस्ते. रस्त्यावर ठीकठीकानी सूचना फलक दिसून येत  होते.  फलकावर निरनिराळ्या  प्राण्यानची चित्रे व वैज्ञानिक माहिती संक्षेपात होती. त्याच  प्रमाणे त्या प्राण्यांचे योग्य संरक्षण व संवर्धन करण्याविषयी आदेशवजा सूचना दिलेल्या होत्या. जंगली जनावरे आणि वृक्षलता  ही निसर्गाची देन  असून आपला मित्र परिवार आहे. ही भावना जागृत  ठेवली जायची. कांही  ठिकाणी पाण्याचा  साठा असलेली तळी वा कृत्रिम हौदपण दिसून आले.

आमची यात्रा-बस हालके हालके सर्व परिसराची पाहणी करीत जात होती.  रस्त्यात अनेक प्राणी आम्हास दिसून आले. हात्ती, गेंडे, पान घोडे, वानरे, झेब्रे, हरीन, काळवीट, कोल्हे, ससे आणि वाघ सिंह, अस्वले, इत्यादी. कांही प्राणी एकटे भटकताना  दिसले तर कांही  कळपामध्ये एकत्रित असल्याचे दिसून आले. हे सारे नैसर्गिक रम्य मनोहर व रोमांचकारी  देखावे बघताना खूप आनंद वाटत होता.

एका ठिकाणी आम्ही जे दृश बघितले. त्यांनी सर्वजण अचंबित झालो. विचार करण्यास  लावणारी ती घटना होती. निसर्गाचा व त्याचा  योजनेचा एक  चमत्कार वाटला. एका मोठ्या  दगडाच्या शिळे जवळ एक मोठा बिबळ्या वाघ बसलेला दिसला. शांत असून फार हालचाली नव्हत्या. जवळच लहान  पाणवठा व खूप गवत वाढलेले होते. आमची  उत्सुकता  आणि आश्यर्य  शिगेला पोहोंचले होते. कारण त्या वाघाच्या  अगदीच जवळ अंतरावर कांही  हरीण शांत मनाने तेथेच गवत चरत होती.

आमच्या सहल आयोजकांनी आमची बस जवळच उभी करून तो अप्रतिम नैसर्गिक देखावा बघण्यास वा त्याची छबी काढण्याच्या सूचना दिली होती. बराच वेळ पर्यंत ते दृश्य आम्ही बघत होतो. वाघाचे शांत बसणे, व त्याच्याच समोर हरीणांचे गवत चरणे, विश्वास बसणार नाही, अशी ही  घटना होती. जवळ जवळ अर्धा तास पर्यंत आम्ही ते बघत होतो.  नंतर मात्र सर्व हरीण चरत चरत दूर निघून गेली. वाघ मात्र तेथेच  बसला होता.  काळजी पूर्वक आमच्या संयोजकाने दूर अंतरावरून त्या वाघाच्या दिशेने कांही दगड भिरकावले. त्याला एक दोन लागताच त्याच्या हालचाली दिसल्या. तो तिथून  उठून जाण्याचा  प्रयत्न करू लागला. तो वाघ घायाळ झालेला होता. त्याचा मागच्या एका  पायाला  दुखापत झालेली होती. तो आपली जागा  बदलण्याचा  प्रयत्न करू लागला. तो फरफटत दुसरीकडे जाऊ लागला. त्याची असहायता , दुखापत, आणि स्वरक्षणाचा प्रयत्न हे बघताना देखील एक वेगळीच  रोमांचकारी भावना येत होती.

 

एक भयावह क्रूर जंगली प्राणी परंतु आम्हा सर्वामध्ये भूतदया  निर्माण करून गेला. निसर्गाच्या अप्रतिम कल्पकतेचे ह्या प्रसंगी दर्शन झाले. शिकारी आणि शिकार ( भक्ष ) ह्यामध्ये  एक विलक्षण रोमांचकारी नाते असते. प्रत्येक सजीव प्राणी ह्या दोन्ही ही  भूमिकेमधून सतत  जात असतो. जो शिकार करतो तो भक्ष ही बनतो. व जो भक्ष बनतो तो देखील जगण्यासाठी शिकारी बनत असतो. त्याचमुळे शिकारी व शिकार ह्यांचे गुणधर्म  त्या एकाच प्राण्यात आढळून येतात. चपलता,  चंचलता, आक्रमकता, बचावात्मकता, वेध, लक्ष, अचूकता, प्रयत्न, धडपड, आणि हे सारे  करताना स्वता:चे रक्षण  ह्या सर्व गुणांचे  मिश्रण प्रत्येक प्राण्यात निसर्गाने जन्मता: दिलेले असते.   आपले भक्ष करणारा, आपल्या दृष्टी  टापूत  बसलेला आहे. मात्र तो विकलांग झालेला, हतबल  झालेला ह्याची जाणीव  हरिणाला होणे हे फार महत्वाचे वरदान आहे. त्याचमुळे ते त्याक्षणी  बेफिकीर  वृत्तीचे होऊ शकले.  आणि इकडे वाघ, त्याला विवंचना होती ती त्याचा दुखापतीची. स्वतःच्या देहाची वा शरीराची.

शेवटी कोणीही आणि कितीही शक्तिवान  असला तरी त्याला निश्चित  जाणीव  असते स्वतःच्या सामर्थ्याची.

 

डॉ. भगवान नागापूरकर

संपर्क – ९००४०७९८५०

bknagapurkar@gmail.com